Zamach na Jana Pawła II. Co się stało 13 maja 1981?

Strzelał Mehmet Ali Ağca, 23-letni zawodowy zabójca z Turcji, uciekinier z więzienia, w którym został osadzony za morderstwo tureckiego dziennikarza, szkolony na Bliskim Wschodzie, powiązany z mafią, organizacją terrorystyczną Szare Wilki, a prawdopodobnie także z tureckim wywiadem. Nazywany człowiekiem stu prawd, ponieważ wielokrotnie zmieniał wersje wydarzeń związanych z zamachem na Jana Pawła II. 12 godzin jego życia między świtem a godziną 17 w środę 13 maja 1981 r. kryje być może klucz do tajemnicy – kto zlecił Ağcy zabicie papieża.

Niedoszły zabójca Jana Pawła II mieszkał w pensjonacie Isa przy Via Cicerone 35, kwadrans piechotą od placu św. Piotra. Jak wspomina, źle spał tamtej nocy, leżał w łóżku do 5. Po porannej gimnastyce, szybkim prysznicu i modlitwie wyszedł z pokoju ok. 8 i już do niego nie wrócił. Zostawił tam paszport turecki, legitymację Uniwersytetu dla Obcokrajowców w Perugii oraz zezwolenie na pobyt we Włoszech – wszystko na nazwisko Faruka Ozguna. Według pierwszych zeznań Ağcy i jego współczesnych wspomnień czas do zamachu wypełnił mu samotny spacer po mieście – Koloseum, Campo de’ Fiori, plac Wenecki – oraz wizyty w barach. Według jego drugiej wersji – przedstawionej w licznych i wyczerpujących zeznaniach w czasie śledztwa w 1982 r. – spędził ten czas ze wspólnikami zbrodni.

Pierwszą wersję wydarzeń przedstawił podczas procesu, który doprowadził do jego szybkiego skazania – na dożywotnie więzienie – 22 lipca 1981 r. Mimo wyroku, do października 1984 r. trwało śledztwo w celu ustalenia ewentualnych wspólników sprawcy. Według zeznań, które Ağca zaczął składać 28 października 1982 r., w przeprowadzeniu zamachu pomagali mu Turek – Oral Celik, którego znał jeszcze przed pobytem w tureckim więzieniu, oraz dwaj Bułgarzy – Teodor Ajwazow, kasjer ambasady bułgarskiej w Rzymie, oraz Siergiej Antonow, pracownik linii lotniczych Balkan i tajny współpracownik cywilnego wywiadu bułgarskiego. Bułgarów Ağca miał znać tylko pod pseudonimami.

Zeznania zamachowca zmieniały się wraz z upływem dni. Najpełniejszą wersję wydarzeń przedstawił pod koniec grudnia 1982 r. Zgodnie z nią wszyscy czterej mężczyźni spotkali się o 13 na placu Republiki i poszli razem na śniadanie. Następnie udali się na Via Nomentana, gdzie Antonow na 15 minut zostawił resztę i wrócił z dwiema walizkami, w których znajdowały się pistolety oraz dwie bomby hukowe. Około 15 dojechali na Via della Conciliazione prowadzącą do placu św. Piotra. Po wypiciu kawy Ajwazow odszedł. Antonow został w samochodzie, a Ağca i Celik udali się w stronę Watykanu.

Plan był prosty: po zabiciu papieża przez Ağcę Celik miał zdetonować bomby hukowe. Panika wywołana wybuchami miała pozwolić uciec obu wspólnikom do samochodu. Antonow czekał na nich w umówionym miejscu i miał zawieść ich do podstawionej gdzieś ciężarówki załadowanej towarami i gotowej do wyjazdu z Włoch.

Ağca odwołał te zeznania w czasie procesu Bułgarów, który odbywał się w latach 1985-1986, a sądowi nie udało się udowodnić ich prawdziwości, a oskarżeni zostali uniewinnieni. Jednak alibi podane przez Antonowa i Ajwazowa na ten dzień sąd uznał za niewiarygodne. Wśród historyków toczy się spór, czy zeznania wskazujące na trop bułgarski były szczere, czy też była to jedna z wielu prób wprowadzenia wymiaru sprawiedliwości w błąd.

Ağca – sam lub z Celikiem – udał się na plac św. Piotra udając turystę. Do Watykanu wszedł wraz z tłumem. Ok. 16.40 spytał po angielsku ojca benedyktyna, Martina Sicilianiego, z której strony nadjedzie papież. „Od Bramy Spiżowej” – usłyszał. Zajął miejsce na wysokości prawej kolumnady. Zamachowiec dopiero przy drugim okrążeniu Jana Pawła II wokół placu wybrał dokładnie miejsce i moment, ale widząc dziewczynkę na rękach papieża, opóźnił strzał. Była 17.17 lub 17.19, może jeszcze parę minut później. Strzelił z Browninga kal. 9 mm, z odległości kilku metrów. Papieża widział od pasa w górę. Celował w klatkę piersiową.

Po prawej stronie dziedzińca na papieża czekały dwie Amerykanki: 21-letnia Rose Hall i 58-letnia Anne Odre. Stały blisko siebie, obie weszły na krzesełka, żeby zrobić papieżowi zdjęcie. Obie stały się przypadkowymi ofiarami zamachu. Śledczy starali się ustalić w toku śledztwa, ile padło wtedy strzałów i czy strzelała jedna osoba, czy dwie. Włoskie służby po zdarzeniu usiłowały ustalić trajektorie lotu kul. Miały być dwie – jedna miała przebić na wylot ciało Jana Pawła II i trafić Anne Odre, raniąc jej pierś, trzustkę i śledzionę, druga zahaczyć o palec i łokieć papieża, a potem ranić w łokieć Rose Hall. Już wtedy część biegłych miała wątpliwości, czy taki lot kul był możliwy, i czy jeden ze strzałów raniących kobiety nie został wymierzony z przeciwnej strony. Niektórzy świadkowie słyszeli tylko dwa wystrzały, ale wielu wspominało trzy, a nawet cztery. Wielu badaczy twierdzi, że musiał strzelać ktoś jeszcze. Takiego zdania są m.in. prokuratorzy Instytutu Pamięci Narodowej, którzy prowadzili w tej sprawie własne śledztwo w latach 2006-2014. Żadnemu ewentualnemu wspólnikowi Ağcy nie udało się jednak udowodnić winy.

Gdy ranny Jan Paweł II osunął się w ramiona swojego sekretarza, ks. Stanisława Dziwisza, członek Gwardii Szwajcarskiej, Alois Estermann, zasłonił papieża własnym ciałem przed ewentualnymi kolejnymi strzałami. Papież był przytomny, odpowiedział na pytania Dziwisza. Jan Paweł II tracił krew i każda minuta była na wagę złota. Na placu św. Piotra podczas audiencji dyżurowali lekarze, sanitariusze i pielęgniarki oraz personel w dwu karetkach, ale nie mogli dostać się do samochodu. Angelo Gugel, papieski kamerdyner, zaczął torować drogę dla papamobile. Auto ruszyło w stronę Bramy Dzwonów. Papamobile sunął wzdłuż Via delle Fondamenta, okrążając Bazylikę, tunelem na watykański dziedziniec Belvedere. Jana Pawła II ułożono przed watykańskim biurem Dyrekcji Służb Medycznych. Dziwisz wspominał, że na posadce było mnóstwo krwi. Według relacji Arturo Mariego, fotografa papieża, Dziwiszowi wraz z pielęgniarzem Leonardo Porzią udało się zatamować krwawienie.

W biurze medycznym dyżurował osobisty lekarz papieża, Renato Buzzonetti. Wspólną decyzją Dziwisza i Buzzonettiego wybrano oddaloną o ponad 6 kilometrów poliklinikę Gemelli, gdzie czekał na niego apartament. Jan Paweł II ustalił wcześniej, że w razie choroby chce się tam leczyć. Znacznie bliżej był szpital Świętego Ducha. Nie cieszył się on dobrą opinią wśród rzymian. Trafiły tam Anne Odre oraz Rose Hall. Wspominały później pielęgniarki i lekarzy strząsających pył z papierosów na podłogę, personel grający w karty, koty na korytarzu i zardzewiałe igły. Rose Hall została zoperowana z powodzeniem przez jednego z lepszych specjalistów w kraju, ale Anne Odre wyjechała z Włoch, żeby lekarze w USA poprawili operacje przeprowadzone w Rzymie. Poliklinika Gemelli była więc dobrym wyborem.

Karetka, która miała zawieźć ojca świętego do szpitala, okazała się zepsuta. Przyjechała kolejna – później okazało się, że nie działał w niej sygnał dźwiękowy. W rekordowym tempie przejechała przez zakorkowane ulice Rzymu na klaksonie. W karetce pielęgniarz podawał tlen i kroplówkę, Buzzonetti sprawdzał puls. Dziwisz wspominał później, że papież modlił się półgłosem „Jezu, Maryjo, Matko moja” i wyraźnie wypowiedział  słowa przebaczenia wobec sprawcy. W tym czasie drugi sekretarz papieski, ks. John Magee, uprzedził zespół ratunkowy o przyjeździe papieża i zorganizował krew zdeponowaną specjalnie dla Jana Pawła II w Szpitalu im. Dzieciątka Jezus w Rzymie.

Jan Paweł II stracił przytomność przed samym szpitalem. Papież został przewieziony windą na dziesiąte piętro, gdzie był przygotowany na wypadek choroby papieża apartament. Dopiero po chwili podjęto decyzję, że musi trafić natychmiast na salę operacyjną. Przed rozpoczęciem operacji Dziwisz udzielił przyjacielowi sakramentu namaszczenia chorych. O 17.50 zamknęły się drzwi sali operacyjnej. Profesor Francesco Crucitti miał trudne zadanie. Żeby zredukować skutki rany wylotowej kości krzyżowej i ściany brzusznej z silnym wylewem krwi do jamy otrzewnej, trzeba było oczyścić jamę brzuszną, wyciąć 55 centymetrów jelit, zaszyć w kilku miejscach okrężnicę, konieczna była również transfuzja krwi. Jan Paweł II utracił jej ponad 3 litry, czyli ok. 60 procent. Krew przygotowana wcześniej dla papieża albo się nie przyjęła, albo (według relacji ks. Johna Magee) okazała się tylko osoczem. Znalazła się jednak pielęgniarka-zakonnica oraz asystent lekarza, którzy mieli tę samą grupę krwi i zdecydowali się oddać krew. Operacja trwała pięć i pół godziny, kończył ją profesor Giancarlo Castiglioni, ordynator kliniki chirurgicznej, który dotarł do szpitala z Mediolanu specjalnie w tym celu.

Do polikliniki zjeżdżało się coraz więcej osób, m.in. czołowi politycy Włoch, prezydent, przywódcy socjalistów i chadecji. Pojawił się też kamerling, kardynał Paolo Bertoli, odpowiedzialny za ogłoszenie światu informacji o śmierci papieża. Na placu św. Piotra wierni do późnego wieczora czekali w napięciu na informacje. Niedługo po zamachu czterech kapłanów z watykańskiego Sekretariatu Stanu zaczęło informować pielgrzymów w różnych językach o tym, co się stało. Polski jezuita, ks. Kazimierz Przydatek, przekazywał informację po polsku. Od pielgrzymów z Wielkopolski wziął obraz Matki Boskiej Częstochowskiej wykonany ze słomy i nasion z napisem z grochu „SOS”. Ustawił go na tronie papieskim.

Do godziny 22 trwała modlitwa różańcowa. O 18 na plac dotarła informacja, że papież żyje, o 18.47 wydano pierwszy komunikat dla prasy. Zabieg dobiegł końca o 23.35, ale już 20 minut wcześniej rzecznik prasowy szpitala przekazał informację o pomyślnym przebiegu operacji. Około godziny drugiej papieża przewieziono do sali reanimacyjnej. Kiedy nazajutrz odzyskał przytomność, w pierwszych słowach zapytał Dziwisza, czy odmówili już wieczorną modlitwę. Myślał, że wciąż jest środa, dochodził do siebie.

Kiedy ranny papież wyjeżdżał z placu św. Piotra, Ali Ağca również usiłował się z niego wydostać. Zaciął mu się pistolet, dlatego oddał tak mało strzałów. Nie mógł się bronić przed tłumem i policją – ale o tym wiedział tylko on. Siostra Letizia nie miała pojęcia, że broń jest już niegroźna, mimo to pobiegła za terrorystą. Wedle treści wyroku na Ağcę z lipca 1981 r. siostra chwyciła go, ale udało mu się uciec, potem jeszcze chwycił go za rękę inny mężczyzna, lecz zamachowiec ponownie się wymknął. Na widok uzbrojonego karabiniera skręcił i wyrzucił broń przy punkcie Poczty Watykańskiej. Dopiero wtedy unieruchomiła go policja.

Policjanci zabrali go do furgonetki i zawieźli na komisariat. Przy Ağcy znaleziono list: „Jestem zmuszony zabić Papieża, żeby zaprotestować przeciwko milczeniu wobec zbrodni świata i śmierci tysięcy niewinnych ludzi zabijanych przez imperialistycznych morderców z Ameryki i Związku Radzieckiego w wielu krajach świata, od Afganistanu po Salwador, lub przez totalitarne państwa morderców, które im służą. Nie ma w tym żadnego mojego pragnienia lub celu osobistego. Po prostu w ten sposób akceptuję zadanie poinformowania światowej opinii publicznej o pewnych pragnieniach, które nie mogą przyciągnąć uwagi organów prasy zachodniej, a które stanowią podstawowe żądania tysięcy ludzi (…)”. Dalej autor wymienił postulaty do ONZ i światowej społeczności dotyczące rozwiązania problemów głodu, praw człowieka i zagrożenia nuklearnego. Późnym wieczorem prokurator rozpoczął pierwsze przesłuchanie. Ağca złożył dość obszerne zeznania o swojej przeszłości, pobycie w Bułgarii i na Bliskim Wschodzie.

Jeśli Ağca miał wspólników, zniknęli z placu św. Piotra i okolic bez zwrócenia na siebie uwagi. W późniejszych latach świat obiegały zdjęcia rzekomo przedstawiające Antonowa na placu św. Piotra lub uciekającego Celika, ale ich tożsamość nie została nigdy potwierdzona. Za to udało się ustalić jeden zastanawiający fakt: w dniu zamachu o 19 wieczorem spod ambasady bułgarskiej odjechał TIR. Korzystanie przez ambasadę z TIR-ów było bardzo rzadkie. Dodatkowo odprawa eksportowa tego samochodu miała miejsce w siedzibie ambasady – był to jedyny przypadek tego typu odprawy w tym roku, zwykle miała ona miejsce w Urzędzie Celnym. Czy była to ciężarówka, która według zeznań Ağcy miała wywieść go bezpiecznie z kraju? Dla zwolenników tezy o istnieniu bułgarskich zleceniodawców zamachu jest to mocny argument.

Tzw. „bułgarski ślad” ma jednak także licznych przeciwników. Należał do nich sam Jan Paweł II, który podczas wizyty w Bułgarii w 2002 r. zadeklarował, że nigdy nie wierzył w prawdziwość tych zeznań. Niektórzy podejrzewają, że bułgarscy współpracownicy Ağcy zostali wymyśleni przez CIA, które przekonało w jakiś sposób zamachowca, żeby obciążył Ajwazowa i Antonowa. Bułgaria znajdowała się w bloku sowieckim i amerykańskim służbom mogło zależeć, żeby podejrzenia o zlecenie zamachu skierować na komunistów (w Polsce zwolennikiem tej tezy jest kontrowersyjny historyk-publicysta Eugeniusz Guz). Pojawiło się wiele hipotez na temat innych możliwych mocodawców Ağcy: miałyby to być koncerny zbrojeniowe, włoska mafia, włoscy terroryści komunistyczni, fundamentaliści islamscy, wywiad turecki, CIA albo tajne służby PRL. Za niektórymi z nich przemawiają pewne przesłanki, inne to czcze fantazje. Jak dotąd wiadomo jedno – Ağca na pewno nie działał sam, ale tylko on został w tej sprawie skazany.